عطش آب با آب برطرف نمی شود

داریوش بهارلویی

تارنمای جنوب: همه ساله بخصوص در ماههای گرم سال , مباحث مرتبط با انتقال آب در کنار تنش و کمبود منابع آبی به همراه برخی اعمال محدودیت ها, استان ما را تحت تاثیر خویش قرار میدهد .اینکه با وجود پنج رودخانه دائمی پر آب دچار چنین معضلی هستیم نگران کننده است . این نگرانی وقتی بیشتر میشود که بدانیم بزرگترین بانک های آبی کشور یا همان سدهای مخزنی را برای حفظ , کنترل و مدیریت آب در اختیار داشته و از آن بهره می بریم .
برای پاسخ به چرایی این امر نگاهی به تاریخچه و واکنش ها نشان میدهد که همیشه انگشت اتهام به سمت متولیان مدیریت آب گرفته میشود . کاری که در تمام سالها صورت گرفته و معمولا نمایندگان مناطق دچار تنش به همراه برخی مدیران سازمان های منتفع از آب نظیر محیط زیست پرچمدار آن محسوب می شوند .
اینکه سهم مدیریت آب در کاهش تنش ها و استفاده بهینه از منابع مهم است , جای تردید ندارد. لیکن همه پاسخ را شامل نمی گردد . اگر اجزای پدید آورنده این بحران و تنش از هم منفک و سپس بررسی شوند درخواهیم یافت که عوامل دیگری نیز وجود دارند که به همان اندازه و گاه بیشتر موثر بوده که کمتر مورد توجه قرار می گیرند .
بطور مثال کشاورزی ما سال های طولانی بین مدرنیته و مکانیزه شدن و شیوه های سنتی سرگردان بوده و عملا سامان نیافته به حرکت خود ادامه میدهد .بر همگان روشن است برای کشاورزی مدرن , یکپارچه سازی اراضی کلید اصلی مکانیزه شدن و اعمال طرح های بهینه سازی کشت و زرع بوده که بر میزان مصرف آب اثر عمیقی بجای می گذارد .لیکن همچنان وجود خرده زراعت ها به همراه فرهنگ عام در طول رودخانه ها غالب بوده و علیرغم طرح های متنوع و مشوق های گوناگون برای تجمیع و تشکیل شرکت های کشاورزی کاری از پیش برده نشده است . قوانین نیز در این میان گره گشا نیستند .
شبکه های موجود نیز هیچگاه به آن راندمان و اهداف طراحی خود نرسیده و در کنار این خرده زراعت ها شرایطی را بوجود آورده که موجب هدر رفت آب میشود .
دومین جز مهم , توسعه ای است که در استان بدون تبعیت از الگویی خاص و یا متناسب با ظرفیت ها و پتانسیل ها بوقوع پیوسته و از نقشه راهی پیروی نمی کند. توسعه به همراه افزایش جمعیت به بحث تولید غذا دامن زده که این امر افزایش مصرف آب را حاصل می کند .
عدم روشن بودن انتظارات و اهداف یکی دیگر از اجزا تشکیل دهنده تنش آبی است. ما همچنان بین تولید غذا و محیط زیست و پتانسیل و بارگذاری بر منابع آبی بلاتکلیف هستیم .امنیت غذایی و فشار روز افزون توسعه و گاه اشتغال زایی جریان غالبی است که موجب تدوین سیاست هایی میشود که با پتانسیل های آبی همخوان نیست .این امر برهم زننده تعادل میشود .
آب با کیفیت برای شرب , محیط زیست و استفاده همگان نیز در این بین فدای توسعه ناهمگون و غلبه سیاست های تولید زراعی شده است . در همین حال سرازیر شدن پساب های شهری , صنعتی و کشاورزی به رودخانه ها مزید بر علت محسوب میشود .
نامشخص بودن نقشه راه آب کشور و بخشی نگری ازسایر دلایل کمبود است . رودخانه ها در مسیر خود از چند استان می گذرند .چنانچه سیاست ها و برنامه ریزی ها در طول مسیر رودخانه دارای تناقض بوده و از هدفی همراستا و واحد پیروی نکند و یا دچار کشمکش های بخشی شود , مناطق پایین دست بدون شک بهای آن را خواهند پرداخت.
حیا و خویشتن داری نامعلوم در ارزش گذاری واقعی آب نیز مورد دیگری است که موجب مصرف بی رویه آب است . تا زمانی که بهای این مایع حیاتی همپای ارزش ذاتی اش محاسبه نشود , قربانی مصرف زیاد خواهد شد .
توجه به این نکات شاید ما را به پاسخ و چرایی بوجود آمدن تنش و کمبود آب رهنمون سازد . این در حالی است که از بیان دلایل اقلیمی و هیدرولوژیکی صرفنظر شده است .
در واقع مدیریت آب فقط کنترل و تنظیم جریان آب رودخانه ها نیست بلکه فرآیندی است چندجانبه که بازیگران متعددی در آن نقش دارند و بیش از آنکه متاثر از نگاه عام مدیریت آب باشد , معلول و منتج از اقدامات و کنش سایر حوزه هاست .
تقاضا برای مصرف آب سیر صعودی دارد لیکن حل چالش کمبود آب با افزایش و مصرف آن برطرف نمیشود . مانند نوشیدن آب شور دریا در تشنگی است که نه تنها عطش را برطرف نمیکند که بیشتر موجب مصرف آب میشود .شاید ملموس ترین مثال آن بحث های انتقال آب ازسرشاخه های رودخانه ها باشد که در طی سال ها فزونی گرفته اما تا کنون نتوانسته عطش بی پایان مصرف آب را پاسخ دهد .
می توان گفت اتهام به مدیریت آب شاید آخرین راهکار و جواب باشد .
واقعیت آن است برای رسیدن به تعادل و حل مشکل , علم پاسخ مناسب و شایسته را دارد . این ما هستیم که باید تصمیم بگیریم میخواهیم عمل کنیم یا خیر . شاید هنوز به یک جمعبندی نرسیده ایم . هرگاه در آینده به ناچار به این تصمیم و صداقت با خود رسیدیم , بدون شک حل معضل اب و کمبودهایش دارای پاسخ است. اگر چه این پاسخ بهایی خواهد داشت و هر چه دیرتر بهایی سنگین تر . اما یادمان باشد درمان همیشه با درد و تلخی همراه است .

داریوش بهارلویی/ کارشناس ارشد آب و مدیریت نوآوری و پژوهش های کاربردی سازمان اب و برق خوزستان

م