گزارش کتاب (بازی های بومی ایذه) با کوشش خرم سعیدی

به قلم پدرام طاهری

کتاب(بازی های بومی ایذه)سال ۱۳۹۹ و در تیراژ هزار نسخه توسط نشر همسایه و با همکاری نشر آیاپیر در تعداد ۱۳۶ صفحه به نوبت چاپ اول رسید. این پژوهش توسط خرم سعیدی گردآوری و تالیف شده است و کار ویراستاری کتاب را زهرا منتظری، صفحه آرایی احمد صدیقی، چاپ و صحافی را چاپخانه عمران بر عهده داشته اند.
طرح روی جلد این کتاب به یکی از بازی های محلی ایرانی اشاره دارد. در این طرح دو مرد کلاه بر سر که بیشتر شبیه مردهای نقش بسته بر کتیبه های باستانی هستند، با لباس، چهره و ظاهری که نشان قدمت و اصالت آن هاست، در برابر یکدیگر و در رقابت اما دست در دست هم به تصویر کشیده شده اند. از این سو می توان گفت که طرح روی جلد توانسته به خوبی محتوای درون کتاب را برای مخاطب به نمایش بکشد.
ولی کتاب (بازی های بومی ایذه) مصور نیست. این شاید یکی از ایرادات این کتاب به نظر بیاید. بنا به گفته مولف کتاب تلاش داشته تا از طرح های شماتیک برای بخش تصویری کتاب استفاده نماید که طراحان نتوانستند طرحی مناسب ارائه دهند و همچنین عکس های باکیفیت در اختیار نداشته است و اگر عکسی هم برای بخش تصویری کتاب در نظر بود در واقع تنها یک مقطع و یا یک برش از بازی هستند و گویای حرکات و زبان بدن نوع آن بازی بومی نبوده است در حالی که بازی مراحل متفاوتی دارد. با این حال این شکل از کار را می توان در کتاب های دیگر هم دید و از آن جا که یک ضرورت و قاعده کلی نیست، می توان از آن چشم پوشی کرد.

بخش محتوایی کتاب
نویسنده تلاش کرده است شصت و یک بازی رایج در شهر ایذه را شناسایی و نحوه اجرای آنها را بررسی نماید، این بازی ها شامل بازی های کودکان و بزرگسالان است. پژوهشگر کتاب در ابتدای هر بازی با عنوان گروه سنی یا جنسیت بازی ها تلاش کرده تا  نشان دهد هر بازی در بین کدام دسته یا گروه سنی و جنسیتی محبوب تر و رایج است.

کتاب شامل دو فصل است. در فصل نخست که از صفحه ۱۵ تا صفحه ۳۷ ادامه دارد به مباحث کلی بازی ها از جمله تعریف و اهمیت بازی های بومی، اهداف آن ها و قوانین و مقررات این بازی ها، همچنین به طبقه بندی بازی های بومی اشاره شده و موضوعات گوناگونی مانند نگاهی به پیشینه بازی ها، اهمیت بازی های بومی، سابقه بازی ها، تعریف بازی، تعریف بازی های بومی، اهداف بازی، تفاوت ورزش و بازی، قوانین و مقررات بازی های بومی، یارگیری و انتخاب بازیکنان، روش انتخاب نوبت بازی، مجازات و پاداش در بازی های بومی، طبقه بندی بازی ها و انواع بازی های بومی را می خوانیم.

در فصل دوم که بخش بزرگ تر کتاب است و از صفحه ۴۱ آغاز و تا صفحه ۱۳۴ ادامه دارد شصت و یک بازی بومی را مورد بررسی و شیوی اجرای آن به صورت تفصیلی شرح داده است. پژوهشگر با دو زبان فارسی و انگلیسی بازی های بومی ایذه را برای مخاطب شناسایی نموده که به برخی از آنها مانند «کلیم»، «بُل»، «پشت دستی»، «پراپیک»، «پرپروک»، «پشگل و گال »، «پرستن»، «تالون خَراو »، «تپ تپ گروسک»، «تپ تپو»، «دوزبازی»، «ره رهدن ریدست»، «سر سرِکُونی»، «سوار بازی»، «غاز غاز بازی»، «قاوبازی» و … . می توان اشاره کرد.

به هر روی از آنجا که پژوهش فرهنگی یک عرصه گسترده و عناصر فرهنگ بسان مولکول ها و اتم هایی هستند که در یک آزمایشگاه باید تجزیه و آنالیز شوند بنابراین پژوهشگر کتاب بازی های بومی ایذه نیز تحقیقات میدانی خود را کامل نمی داند و ممکن است هنوز بازی های دیگری باشند که از زیر ذره بین پژوهش های نویسنده دور مانده است و پژوهش کنونی شاید نیازمند کامل شدن و برخی از آن ها نیازمند تغییر و تحول به ویژه در بحث آوانویسی هستند که این نویسنده کوشش گر در چاپ های بعدی کتاب به آن خواهد پرداخت.

ریشه‌ی کهن بازی‌های این کتاب را به جز بازی «الخ تر» یا «الختار» که در نقش ارجان نقش بسته و کنده‌کاری شده‌ است، نمی توان به طور دقیق بازشناسی کرد. به گفته گردآورنده در آغاز کار منبعی برای پژوهش این بازی ها در اختیار نداشته و خاطرات کودکی اش، حافظه جمعی شهروندان ایذه ای و پژوهش های میدانی تنها منبع آن بوده است. به بیان دیگر، در جمع آوری این بازی ها، خرم سعیدی از حافظه و کمک بزرگان و سالمندان ایذه ای بهره جسته است.

ایذه شهری است با عمری به درازای تاریخ و از این رو طبیعی است که فرهنگ و هنر و زیست بوم ویژه خود را داشته باشد. در کتاب«بازی های بومی ایذه» تنها به بخشی از بازی های ایل بختیاری اشاره شده است و چه بسا برخی از آن ها در مناطق دیگر بختیاری نیز اجرا شوند.
پهناوری و گستردگی منطقه بختیاری نیازمند شناخت دقیق مناطق بختیاری و بازی های رایج در این مناطق بود که در هر صورت گردآورنده در گام نخست تنها به ارائه نام بازی های شهر خود پرداخته است. گفتنی است در کتاب بازی‌های بومی ایران نام دوهزار و پانصد بازی آورده شده که نزدیک به پانصد بازی آن متعلق به سرزمین بختیاری است.

شوربختانه سرانه مطالعه کتاب و کتاب خوانی در ایران روز به روز کاهش می یابد و اسپانسرهای خریدار کتاب نیز سرمایه های خود را در حوزه های دیگر هزینه می کنند. پس از انتشار کتاب (بازی های بومی ایذه)با قیمت مناسب ۳۵ هزار تومان به بازار کتاب روانه شد ولی با بررسی جمعیت شهر ایذه و جامعه هدف آن می توان گفت این اثر با استقبال چندانی روبرو نبوده است نکته قابل توجه و ذکر اینکه صد و سی و شش صفحه کتاب سی و پنج هزار تومانی در واقع هر برگ آن حدود پنجاه تومان است در حالی که هزینه یک فتوکپی دو هزار تومان است بنابراین با وجود تلاش های ارزشمند پژوهشگران ارجمند مشاهده می شود هیچ سودی از انتشار کتاب ها به دست نمی آید و دلایل این روند رو به کاهش توجه به آثار پژوهشی در نزد مخاطبان نیازمند بررسی و آسیب‌شناسی جداگانه دارد.

بخش مهمی از اهمیت یک کتاب به پیشینه و کارنامه نویسنده ی آن بستگی دارد و به مخاطب کمک می کند شناخت و درک عمیق تری از اثر و اهداف نویسنده اش داشته باشد. خرم سعیدی تحصیلات خود را تا سطح کارشناسی زبان و ادبیات فارسی ادامه داد. گرایش او بیشتر به سمت شعر فارسی و گویشی است، از جمله آثار چاپ شده و در دست انتشار این پژوهشگر عبارتند از: بازی های بومی ایذه، مجموعه شعر بختیاری بونه دل، فرهنگ عامه مردم ایذه، فرهنگ اشارات و کنایات در بختیاری، اشتراکات لغات بختیاری با سایر زاگرس نشینان و زبان های قدیم ایران، برگردان بعضی از داستان های شاهنامه به شعر نیمایی، و اشعار کلاسیک فارسی می باشد.

دکتر نورالله مرادی نوروزی در بخش نخست و سرآغاز کتاب بازی های بومی ایذه، پژوهش و گردآوری این اثر را در راستای اهداف و آرمان های مجموعه ی پنجاه گنج ایذه دانسته و عنوان می کند:
مجموعه پنجاه گنج می کوشد جای خالی مدارک معتبر و متقن را پر سازد و خلا حافظه تاریخی را از نو یاد آور شود. اندیشه و باور مولفان (پنجاه گنج) بر این است که با عرضه پژوهش های کاربردی مبتنی بر روش شناسی علمی و به دور از هر گونه ذهنیت جانب دارانه و غیر علمی، پیوند مستحکمی میان فرهنگ دیروز و امروز ایجاد نمایند.
این مورخ هنر با اشاره به هویت تاریخی شهر کهن ایذه یاد آور می شود: با توجه به تعدد آثار تاریخی پر اهمیت و کم نظیر در این منطقه، جز معدودی کتیبه باز مانده از تمدن کهن ایلام، میراث مکتوبی از آن همه عظمت و دیرسالی به جای نمانده است. با وجود اهمیت متون و اسناد، به مثابه مصالح اصلی سازنده تاریخ و هویت هر منطقه، فقدان این مهم، همواره یکی از دغدغه های اصلی پژوهش در حوزه ایذه پژوهی بوده است.

وی می افزاید: نسل نو پژوهشگران جست و جوگر و کنجکاو ایذه ای با درکی عمیق و نگاهی دقیق، به وجود گسست هایی در دوره های تاریخی این شهر پی بردند. آنان در نخستین گام برای زدودن این کمبودها و به منظور شناسایی و بازشناساندن جلوه های ارزشمند تمدنی نهفته در این گستره جغرافیایی، با نگاهی نوآورانه و آینده نگرانه، طرح نگارش پنجاه جلد کتاب با عنوان (پنجاه گنج) را پی افکندند تا ضمن بهره گیری از اندک متون پراکنده به جای مانده از اعصار پیشین، با استفاده از روایت های تاریخ محلی و شفاهی، کاخی بلند بنا کنند که از باد و باران گزند نیابد.

خرم سعیدی پژوهشگر و گردآورنده کتاب بازی های بومی ایذه درباره انتشار این اثر مردم شناسی در پیشگفتار کتابش اظهار می دارد: یکی از نقاط ضعف ما کمبود مکتوبات در زمینه های مختلف است و همانند جوامع ابتدایی به ادبیات شفاهی پسنده کرده ایم. به قولی، نیاکان ما دستشان کمتر با قلم آشنا بوده تا به ثبت و ضبط هر آنچه داشته را محفوظ دارند تا گرد فراموشی بر آن ننشیند. امید است با اتکا به پشتوانه علمی مجموعه پنجاه گنج که تعداد پژوهشگران آن روز افزون است گامی در شناخت هر چه بیشتر فرهنگ و هنر سرزمین کهنسال ایذه که گوشه ها و زوایه های پنهان آن مانند گنجی هر روز آشکارتر می شود باشیم.
وی می افزاید: شهر کهن ایذه که شناسنامه فرهنگی بختیاری است اگر دقت کنیم در نگار سنگ هایش و آثار منحصر بازمانده اثری از ادوات جنگی مشاهده نشده بلکه نیاکان مصلحت کیش و خیر اندیش ما، آیین و نیایش ساختاری اجتماعی را رسم نمودند که در آن خیر عمومی و سیر کمال هنر را با نگاهی تازه به جهان، در برابر ما می گشایند و راز آشتی را با داشته های کهن به ما می آموزند.

در سرآغاز و پیش گفتار کتاب دکتر نورالله مرادی و خرم سعیدی به پروژه ی مردم شناسی(پنجاه گنج)اشاره داشته اند، کتاب (بازی های بومی ایذه) دومین جلد از مجموعه پنجاه گنج ایذه بوده است. طرحی نو و ایده ای آینده نگرانه از نسل نوین خلاق و پژوهشگر این شهر که برای پاسداری، معرفی و نگهداشت فرهنگ کهن ایذه شکل گرفته بود و ولی پس از انتشار تنها سه کتاب از ۵۰ کتاب هدف گذاری شده به نظر می رسد بدلیل نبود منابع مالی کافی و نبود تفکر سیستمی برای مطالعات مردم شناسی شوربختانه در نیمه راه متوقف شد و تنها پشتکار، عشق و علاقه نویسنده این کتاب سبب سرانجام خوب تدوین این اثر ارزشمند شده است.