کنگره های باروی تخت جمشید 

به قلم: منصور بزرگمهر

در زبان فارسی به بلندی‌های دندانه دار سر دیوار کنگره و گاهی شُرفی یا شُرفه گفته اند. کاربرد کنگره در دژ و بارو این بوده که لشکریان و مردم در بالای دیوارها هنگام تیراندازی و دیدبانی در امان باشند. در تخت جمشید دو گونه کنگره، پلکانی (تصویر-۱) و شاخدار (تصویر-۲) وجود دارد. گونه پلکانی با ابعاد کوچکتر بصورت آجر تزئینی در کاخ آپادانای شوش نیز بدست آمده است (تصویر-۳)، حتی در نقش برجسته ساسانی طاق بستان نیز به کار رفته که گواهی بر تزئینی بودن آن است (تصویر-۴).  در کاخ H تخت جمشید کنگره‌ شاخدار کار گذاشته شده (تصویر-٢) که بحثهایی برانگیخته است. برخی آنرا شبیه کله گاو نر شاخدار می بینند و آنرا کنگره کله گاوی می نامند، و برخی دیگر بخاطر وجود آن روی بنایی همانند کعبه زرتشت بر پشت سکه های فرترکه های پیشاساسانی (Frataraka : شاهان محلی پارس)  آنرا یک نماد دینی دانسته اند (تصویر-۵). با این وجود کنگره های تخت جمشید جنبه نظامی یا مذهبی ندارند چون اصولاً تخت جمشید یک بنای سیاسی-تشریفاتی و مسکونی بوده و تا پیش از یورش الکساندر مقدونی آنقدر امن بوده که خزانه های آنرا بدون لشکریان جابجا می کردند، در نتیجه شاهنشاهان هخامنشی نیازی ندیدند که آنرا بصورت دژ نفوذناپذیری بسازند. در واقع با اینکه تخت جمشید دارای نگاهبان بوده ولی هرگز یک دژ نظامی نبوده است.

از لحاظ دینی نیز اگرچه برخی آیینهای سیاسی و جشنهای رایج آن دوره در تخت جمشید برگزار می شده است ولی این مکان یک جایگاه مقدس همانند یک نیایشگاه برای پرستش یا یک دژنبشت برای نگهداری متون مقدس نیز نبوده است. درست است که پشت سکه های شاهان محلی پارس کنگره های شاخدار دیده می شوند ولی نوع دیگر کنگره یعنی پلکانی نیز پشت این سکه ها دیده می شود (تصویر-۶) که تزئینی بودن آن آشکار است. با اینهمه می توان گفت پدیده کنگره در سازه های باستانی ویژه تخت جمشید نیست و پیش و پس از هخامنشیان نیز وجود داشته است. برای نمونه در میانرودان می توان کنکره ها را دید (تصویر-۷) حتی گونه ای کنگره شاخدار در کاخ کنوسوس در جزیره کرت یافت شده است (تصویر-۸).

فرجام اینکه نقوش تزئینی اغلب ریشه در اندیشه انسان و طبیعت گرایی او دارند و شاید بتوان بطور کلی گفت که کنگره پلکانی نماد کوه و کنگره شاخدار نماد شاخ کل یا گاو بوده است. زیرا در پیش و پس از هخامنشیان نقش مایه ها و نقوشی وجود دارد که کوه و صخره را بطور پلکان (تصویر-۹) و شاخ را بر افسر بزرگان (تصویر-۱۰) نشان داده است. شاید کوه و شاخ نماد بزرگی و شکوه بوده باشد.