در تازه ترین گزارش سازمان ملل متحد که در مارس ٢٠٢١ و توسط دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر، اداره امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل و صندوق جمعیت سازمان ملل متحد منتشر شده، عمیقاً نسبت به تبعیض سنی ابراز نگرانی شده است. برابر این گزارش، سازمان ملل متحد، خواهان اقدام فوری برای مبارزه با تبعیض سنی و سنجش بهتر و گزارش تبعیض سنی از هرنوع آن است و آن را آفتی موذی در جوامع معرفی کرده است.
به قلم: هومان یوسفی
در تازه ترین گزارش سازمان ملل متحد که در مارس ٢٠٢١ و توسط دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر، اداره امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل و صندوق جمعیت سازمان ملل متحد منتشر شده، عمیقاً نسبت به تبعیض سنی ابراز نگرانی شده است. برابر این گزارش، سازمان ملل متحد، خواهان اقدام فوری برای مبارزه با تبعیض سنی و سنجش بهتر و گزارش تبعیض سنی از هرنوع آن است و آن را آفتی موذی در جوامع معرفی کرده است.
انتشار این گزارش نگارنده را بر آن داشت تا مختصری در خصوص چیستی تبعیض سنی و تبعات آن بر اقتصاد و جامعه بپردازد. تبعیض سنی به کلیشه‌سازی یا تبعیض علیه یک فرد یا گروه به دلیل سنی، گفته می‌شود.(دیکشنری آکسفورد). همچنین در تعریفی دیگر مجموعه‌ای از باورها، هنجارها و ارزش‌هایی است که برای توجیهِ تبعیض بر اساس سنّ فرد به کار می‌رود.(کرک پاتریک و همکاران، ١٩٨٧).
تبعیض سنی در ایران هم علیه جوانان و هم بزرگسالان و سالمندان مشهود و ملموس است. هرچند کیفیت این امر و ابعاد آن تابع شرایط و قواعد و ابعاد خاصی است به این معنا که شاید در یک بعد تبعیض علیه جوانان باشد و در بعدی دیگر علیه بزرگسالان باشد.
جامعه شناسی تبعیض سنی
تبعیض سنی در سنین مختلف رخ می‌دهد، اما تبعیض علیه سالمندان با توجه به شرایط روحی و جسمی حاکم بر زندگی آنان و ایضاً کاهش مقبولیت اجتماعی آنان، تبعات اجتماعی گسترده تری را دربر دارد.
رابطه افزایش سن و کیفیت زندگی رابطه ای معکوس و منفی است. بدین معنا که افزایش سن باعث کاهش کیفیت زندگی در همه ابعاد، اعم از جسمی و جنسی و روحی و اجتماعی و اقتصادی(با توجه به ساز و کارهای بازنشستگی در ایران) می‌شود.
در حالی که در یک جامعه متعارف، سالمندان نقش سرپرست و راهنما را بازی می‌کنند، گسترش باورهایی در جامعه ایران متنج به انزوای سالمندان و احساس بی مصرف بودن و عدم مقبولیت در جامعه می‌شود که نه تنها تاثیر منفی بر کلیت جامعه دارد بلکه از لحاظ اخلاقی نیز چنین برخوردی با سالمندان، محکوم است.
عدم مقبولیت در جامعه و طرد سالمندان باعث بروز افسردگی و نا امیدی و کاهش کیفیت زندگی افراد سالمند می‌شود. نگاهی به بند اول گزارش سازمان ملل متحد نشان از بروز یک فاجعه دارد: «اعتقاد بر این است که در جهان از هر دو نفر یک نفر مورد تبعیض سنی قرار می‌گیرد که منجر به ضعف در سلامت جسمی و روانی افراد، مخصوصا سالمندان، و پایین آمدن کیفیت زندگی آنها می شود و این بر اساس گزارش جدید سازمان ملل متحد، سالانه میلیاردها دلار برای جوامع هزینه دارد». (گزارش سازمان ملل متحد، ٢٠٢١).
همانگونه که ذکر شد تبعیض سنی در همه سنین قابل بحث و بررسی است. تبعیض سنی تنها در خصوص سالمندان صادق نیست، متاسفانه در خصوص جوانان نیز به یک معضل بدل شده است. تبعیض در استخدام و اعتماد به جوانان در مشاغل سرپرستی و مدیریتی در سطح میانی و عالی نمونه بارز تبعیض علیه جوانان است که منتج به هدر رفت این منابع باارزش، با انگیزه و توانمند شده است و به لحاظ اجتماعی نیز باعث سرخوردگی و افسردگی بسیاری از جوانان جویای ترقی و شغل، مخصوصا در ایران شده و کیفیت زندگی جوانان را با چالش جدی مواجه کرده است.
یک مطالعه در سال۲۰۲۰ بر روی ۱۴۹ نمونه در بخش بهداشت و درمان انجام شد، نتایج این مطالعه نشان داد در ۸۵ درصد افراد مورد مطالعه، سن اشخاص، عامل مهمی در کمیت و کیفیت خدمات ارائه شده به افراد داشته است. نمودهای تبعیض سنی در ابعاد گسترده و بخش های مهمی از جامعه وجود دارد اهم این بخش ها شامل: بخش بهداشت و درمان، سیستم های حقوقی و قضایی، رسانه، محل کار و… است.
تبعیض سنی میان جوانان و بزرگسالان غالبا متفاوت است، تحقیقات نشان داده است به طور معمول بزرگسالان و سالمندان غالبا در محل کار و برخی مزایا و آموزش و مخصوصا آموزش‌های تخصصی مورد تبعیض قرار می‌گیرند این در حالی است که تبعیض علیه جوانان بیشتر در زمینه های اشتغال، بهداشت، مسکن و سیاست مشهود است.
تبعیض سنی پیامدهای گسترده و جدی برای سلامتی و رفاه مردم دارد. تبعیض سنی در میان افراد مسن با ضعف سلامت جسمی و روانی ، افزایش انزوای اجتماعی و تنهایی ، افزایش ناامنی مالی ، پایین آمدن کیفیت زندگی و مرگ زودرس همراه است. برابر تخمین ها ، حدود ۶٫۳ میلیون مورد از افسردگی در جهان، ناشی از تبعیض سنی است. سایر اشکال تبعیض به صورت تعصب و محرومیت ، از جمله در ارتباط با جنسیت ، نژاد و معلولیت ، با دیگر ابعاد تبعیض تلاقی کرده و تأثیر منفی بر سلامتی و سلامت افراد دارد.
ابعاد اقتصادی تبعیض سنی
ابعاد و هزینه های ناشی از تبعیض سنی در بخش های مختلف و مرتبط با اقتصاد جوامع گسترده است که مجال پرداختن به آن در این مختصر نوشتار نیست، لیکن نگاهی کلی به این موضوع، خالی از لطف نیست.
همانگونه که ملاحظه کردید در بند اول گزارش سازمان ملل آمده است که تبعیض سنی سالانه میلیاردها دلار برای دولت ها هزینه دارد و این در ذیل علم اقتصاد قابل بحث و بررسی است. سازوکارهای بازنشستگی ناکارآمد، عدم استفاده از توان جوانان در مشاغل مختلف و راندمان پایین شاغلان مسن همه باعث هدر رفت منابع مالی و به تبع آن آسیب های اقتصادی می شود.
تحقیقات نشان داده است کاهش انگیزه و راندمان کاری به موازات افزایش سن و سابقه اتفاق می افتد. به این معنا که رابطه افزایش سن با بهره وری نیروی انسانی چه در کارهای یدی و چه فکری، رابطه ای معکوس و منفی است. بدیهی است عدم استفاده مناسب از ظرفیت منابع انسانی در رده‌های مختلف سنی و ایجاد توازن میان آنان باعث ضررهای مادی(اقتصادی) و معنوی می‌شود.
کنارگذاشتن افراد مسن و استفاده از نیروی کار جوان اگر چه به نظر تبعیض سنی است اما این نکته را به یاد داشته باشیم که گریزی از جایگزینی نیروی تازه نفس و جوان با سال خوردگان نیست و جدای از بحث تبعیض قرار دارد. در مقابل با تکریم و تامین اقتصادی سالخوردگان و استفاده از تجارب آنان می‌توان علاوه بر القای حس مفید بودن به آنان از زیان های مالی ناشی از کاهش کیفیت و کمیت کاری سالخوردگان جلوگیری کرد. با توجه به مطالب پیش گفت، راهکار برون رفت از تبعات اجتماعی و اقتصادی ناشی از تبعیض سنی اگر چه نیاز به وضع قوانین مناسب و شامل جزئیات زیادی است اما در یک جمع بندی کلی ایجاد یک توازن و تناسب در بکارگیری منابع انسانی جوان و میان سال در مشاغل مختلف و ایضا استفاده از تجربه مجربان، و هوش و اشتیاق جوانان بدون شک در کاهش تبعیض سنی و افزایش بهره وری نیروی انسانی، بی تاثیر نخواهد بود.
