خبرگزاری مهر؛ گروه استان‌ها – کوثر کریمی: فرونشست زمین یکی از مسائل مهم در علم مهندسی آب، جنگل‌داری، خاک‌شناسی و زمین‌شناسی است؛ مسئله‌ای که اکنون با توجه به وقوع تغییرات اقلیمی، افزایش میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش تراز این منابع آبی به دلیل استفاده بی‌رویه و حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق غیرمجاز به عنوان یک چالش و یا شاید یک ابرچالش برای ایران مطرح شده است.
فرونشست زمین به‌طور معمول بر اثر از بین رفتن ساختمان خاک و شسته شدن آن در لایه‌های زیرزمینی رخ می‌دهد و در نتیجه تبعات وخیم اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به دنبال دارد؛ البته توپوگرافی هر منطقه و نوع خاک در نوع فرونشست‌ها مؤثر است، مثلاً در دشت‌های کوهپایه‌ای فرونشست به‌صورت غیر بحرانی و محدود رخ می‌دهد.
سقوط دکل‌های برق، سقوط خودروها یا حتی عابران پیاده در فروچاله‌ها، شکستن لوله‌های گاز و یا خروج قطار از ریل نمونه‌هایی از آثار فرونشست زمین است که از آن به‌عنوان «زلزله خاموش» یاد می‌شود.
طبق اعلام «علیرضا شهیدی» رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، ۴۰۰ دشت از ۶۰۹ دشت کشور با بحران فرونشست زمین مواجه و همچنین ۳۵ هزار کیلومتر از مساحت کشور منبع تولید گرد و غبار در ایران هستند.
البته نباید از این نکته غافل شد که فرونشست زمین در شهرها یک تهدید جدی برای مدیریت شهری است و خسارت‌های زیادی را به بار می‌آورد؛ در جلگه خوزستان به‌واسطه نوع خاک رُسی و شور و همچنین وجود رودخانه‌های بزرگی چون کارون سطح آب‌های زیرزمینی بالاست ولی در برخی شهرها مانند ایذه، باغملک و رامهرمز که از آب‌های زیرزمینی به‌وسیله حفر چاه برای کشاورزی استفاده می‌شود، سطح آب‌خوان کاهش و چند فرونشست زمین رخ داده است.
در اهواز اما ماجرا به شکل دیگری رقم خورده و سرنخ شبکه آب و فاضلاب در پرونده فرونشست زمین در این کلان‌شهر میلیونی به چشم می‌خورد؛ شهروندان اهوازی در مواجهه با مشکل آب‌گرفتگی بین شهرداری و آبفا پاس‌کاری شده بودند اما این بار در بروز فرونشست زمین نیز نشت آب یا فاضلاب از شبکه‌های فرسوده آبفا مهم‌ترین علت بیان می‌شود.
کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در خوزستان
مدیرکل زمین‌شناسی جنوب غرب کشور در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: در بخش‌های زیادی از خوزستان کشاورزی مبتنی بر آبیاری سطحی (استفاده از رودخانه‌ها) است، در بخش اعظم جلگه خوزستان به دلیل وجود پنج رودخانه مهم در حوضه‌های آبی مارون، زهره و جراحی، کارون، کرخه و دز کشاورزی بر این اساس انجام می‌شود.
علی اژدری با اشاره به اینکه فقط در یک سری مناطق خاص مانند ایذه و باغملک از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی استفاده می‌شود، بیان می‌کند: همه خوزستان درگیر ماجرای استفاده از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی نیست؛ مثلاً در مناطقی مانند ایذه، باغملک و رامهرمز افت سطح آب‌های زیرزمینی وجود دارد که سطح آب‌خوان‌ها از عمق ۲۰ متری به ۱۰۰ متر کاهش پیدا کرده است.
وی با اشاره به اینکه برداشت بیش از تغذیه از آب‌های زیرزمینی در شهرهای مذکور انجام شده است، ادامه می‌دهد: این دشت‌ها باز یا خیلی وسیع نیستند بلکه بین کوهی هستند.
مدیرکل زمین‌شناسی جنوب غرب کشور اضافه می‌کند: همچنین از نظر ویژگی رسوبات به شکلی بوده که با وجود افت آب‌خوان، فرونشست زمین خیلی بحرانی یا شدید نیست؛ قطعاً فرونشست در ابعاد کم رخ داده ولی آن‌قدر گسترده نیست که شاهد اتفاقات اصفهان، فارس، تهران، البرز و یا قم باشیم.
فرونشست زمین در خوزستان خیلی بحرانی نیست
اژدری با اشاره به اینکه فروچاله‌های بزرگ در دشت‌های کوچک، کوهپایه‌ای و دانه درشتی مثل خوزستان رخ نمی‌دهد، می‌گوید: با بررسی‌های انجام شده در دشت‌های ایذه و باغملک که با حضور کارشناسان اعزامی از سازمان زمین‌شناسی ایران صورت گرفت، فرونشست به مرحله بحرانی نرسیده است.
وی تصریح می‌کند: از تابستان امسال طرح بررسی فرونشست در دشت‌های شمالی خوزستان آغاز شده و پس از بازدید اولیه از شهرستان‌های شوش، شوشتر و دزفول که برداشت از آب‌های زیرزمینی داشتند، هیچ شواهدی از فرونشست مشهود (شکاف، فروچاله یا بیرون‌زدگی لوله‌ها از زمین) وجود نداشت.
مدیرکل زمین‌شناسی جنوب غرب کشور تأکید می‌کند: در مجموع اگرچه در برخی نقاط خوزستان که از چاه استفاده می‌شود و افت سطح آب‌های زیرزمینی وجود دارد ولی فرونشست زمین به شکل بحرانی که در دیگر استان‌ها دیده شده است، در خوزستان وجود ندارد.
فروچاله ها در اهواز خودنمایی می‌کنند
اژدری در خصوص فرونشست زمین در اهواز می‌گوید: سطح آب زیرزمینی در اهواز خیلی بالا و در اغلب نقاط یک و نیم تا دو متر است؛ آب در بخش زیادی از جلگه خوزستان به‌خصوص از شوش و ملاثانی به سمت اهواز به‌طور زیرزمینی شور است که از آن برداشتی نمی‌شود؛ بنابراین هر فرونشستی که باشد، ارتباطی با برداشت آب‌های زیرزمینی ندارد.
وی ادامه می‌دهد: آن چیزی که در شهر اهواز رخ داده به خاطر وجود خاک واگرا است، این نوع خاک به‌راحتی با کوچک‌ترین رطوبت شسته می‌شود؛ چون سیستم آب و فاضلاب فرسوده و در برخی نقاط نشتی دارد، آب وارد خاک شده و به‌محض ورود آن را شسته و یک فضای خالی را در اطراف تأسیسات فاضلاب ایجاد می‌کند که به‌محض حرکت یک بار سنگین، عبور ماشین یا تکان خوردن فرونشست زمین رخ می‌دهد.
اژدری اضافه می‌کند: چون منهول‌ها وسط خیابان هستند، خودروها یک‌باره در این فروچاله‌ها گرفتار می‌شوند؛ بنابراین از هرجایی که نشت آب صورت بگیرد، خاک شسته و به‌محض ورود اولین خودرو در آن نقطه فرو می‌رود.
واگرا بودن خاک سبب فرونشست در اهواز
مدیرکل زمین‌شناسی جنوب غرب کشور بیان می‌کند: واگرا بودن خاک اهواز باعث می‌شود که با هر نشت آب شرب یا فاضلاب خاک شسته و برای همین فروچاله‌هایی ایجاد می‌شود؛ بهترین راهکار برای مقابله نیز ترمیم سیستم آب و فاضلاب برای کاهش حداکثری نشتی‌ها است.
اژدری اظهار می‌کند: این فروچاله‌ها خطر آن‌چنانی ندارد که تصور بشود یک‌باره همه شهر به‌صورت گسترده دچار فرونشست شود بلکه به‌صورت نقطه‌ای هر کجا نشت آب رخ دهد، شاهد ایجاد فروچاله خواهیم بود؛ البته خطری مثل خسارت به خودرو یا مصدوم شدن سرنشینان دور از ذهن نیست.
همچنین عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید چمران اهواز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بیان می‌کند: فرونشست زمین در نقاطی رخ می‌دهد که سطح آب زیرزمینی در نتیجه بهره‌برداری بیش از حد افت و کاهش پیدا کند که در چنین مواقعی امکان فرونشست زمین قوت می‌گیرد.
اسدالله کلانتر ادامه می‌دهد: فرونشست زمین در همدان، کرمان، یزد و اصفهان (فراوان) وجود دارد چون برداشت آب از منابع زیرزمینی انجام می‌شود، زمانی که آب بین فضای خالی دانه‌های سنگ خالی و فاصله ذرات سنگ که آب بین آنها بوده به همدیگر نزدیک شده و در نتیجه سطح زمین به‌صورت تدریجی یا ریزشی پایین می‌آید.
او خبر می‌دهد: فرونشست زمین در منطقه ابوالفارس (بین رامهرمز و باغملک) خوزستان به اندازه ۶، ۸ و ۱۰ متر فراوان دیده می‌شود و هر سال هم رخ می‌دهد؛ منطقه بسیار وسیع شاید حدود یک هزار مترمربع آثار و علائم آن پیداست که کلاً زمین پایین افتاده است.
نشست زمین در منطقه ابوالفارس
عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به اینکه در نتیجه حرکت آب و انحلالی که زیرزمین صورت گرفته فرونشست رخ می‌دهد، یادآور می‌شود: فرونشست رخ داده در منطقه ابوالفارس به خاطر انحلال سنگ است که از جنس گچ بوده و به‌صورت محلول درآمده و پایین می‌افتد؛ فرونشست زمین یک اتفاق تدریجی است که در درازمدت رخ می‌دهد.
کلانتر با اشاره به اینکه فرونشست زمین معمولاً تدریجی و یا اتفاقی رخ می‌دهد، می‌گوید: در کلان‌شهر اهواز سفره آب‌دار یا بهره‌برداری از منابع زیرزمینی وجود ندارد و حتی اگر هم آبی وجود داشته باشد، شور است؛ اگر فرونشست زمین در اهواز به‌صورت محلی رخ داده باید از منهول‌های فاضلاب باشد که آب نشت، گل‌ولای را شسته و زیرزمین را خالی می‌کند و در نهایت زمین پایین می‌افتد.
او عنوان می‌کند: سیستم شبکه زیرزمینی فرسوده و بعد از نشت آب باعث شستن گل‌ولای زیرزمین می‌شوند و آنگاه هم فرونشست زمین رخ می‌دهد.
عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید چمران اهواز یادآور می‌شود: در باغملک فرونشست زمین به‌صورت محدود صورت گرفته چون یک سفره زیرزمینی کوچک ۵۰ کیلومترمربعی دارند؛ همچنین تا سال ۸۶ حدود ۵۰ چاه بهره‌برداری داشتند که تاکنون به حدود ۱۰۰ چاه افزایش پیدا کرده است.
کلانتر با اشاره به اینکه بین هفتکل و باغملک یا خیرآباد بهبهان فرونشست زمین به‌صورت محدود و ناشی از انحلال سنگ‌های گچی رخ داده است، بیان می‌کند: در بخش غربی یا شمال غربی باغملک پدیده فرونشست زمین به‌صورت محدود وجود دارد که در سنگ‌های گچی یا همان ژیپس (سولفات کلسیم) رخ داده است.
وقوع ۳۱ فرونشست زمین از سال ۹۸ تاکنون در اهواز
رئیس سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری اهواز نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر از بروز ۵ مورد فرونشست زمین در دی و بهمن‌ماه سال ۹۸ خبر داده و می‌گوید: این آمار در ماه‌های خرداد، شهریور، آذر، دی و اسفند سال ۹۹ نیز ۶ مورد بوده است.
ابراهیم قنبری ادامه می‌دهد: آمار فرونشست زمین در ماه‌های فروردین، خرداد، مرداد، دی و اسفند سال گذشته ۱۰ مورد و در ماه‌های فروردین، اردیبهشت، خرداد و تیر امسال نیز ۱۰ مورد بوده است.
به گزارش خبرنگار مهر، این آمار فرونشست زمین در اهواز فقط مربوط به فرونشست‌هایی است که برای دریافت خدمات ایمنی یا امداد نجات به سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری اهواز گزارش شده و در سال ۹۸ با شدت بارندگی در اهواز و آبگرفتگی‌های گسترده که با خسارت مالی فراوانی همراه بود نیز بیش از ۲۰۰ فرونشست زمین در این کلان‌شهر رخ داده است.
همچنین رئیس گروه حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی سازمان آب و برق خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: سالانه یک هزار و ۱۴۲ میلیون مترمکعب آب از سطح منابع زیرزمینی به شکل غیرمجاز در سطح خوزستان برداشت و میزان برداشت مجاز نیز ۸۹۸ میلیون مترمکعب است.
«علی محرابی‌نژاد» در ادامه خبر می‌دهد: در سطح خوزستان چهار هزار و ۹۸۹ چاه مجاز و هشت هزار و ۵۵۲ چاه غیرمجاز وجود دارد.
به گزارش خبرنگار مهر، بیشترین چاه‌های غیرمجاز خوزستان در آهودشت، دزفول، اندیمشک و میان‌آب شوشتر هستند؛ البته در شمال خوزستان باید محدودیت برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی اعمال و جلوی حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق چه مجاز و چه غیرمجاز گرفته شود.
با توجه به اینکه خاک عنصری ارزشمند در محیط زیست است و تشکیل یک لایه خاک ۳۰۰ سال زمان می‌برد، فرونشست یک مبحث بسیار مهم از نظر پدافند غیرعامل در حوزه مدیریت شهری محسوب می‌شود.
فرونشست در حوزه شهری موجب حوادث ناگواری می‌شود، سقوط خودروها و افراد در فروچاله‌های خیابانی و یا حتی خانه‌ها تنها بخشی از خسارت‌های عیان این پدیده است و در کنار خسارت به خانه‌ها و تأسیسات شهری آسیب به تأسیسات زیربنایی یعنی خطوط لوله گاز و یا خطوط زیرزمینی کابل‌های برق نیز به همراه دارد.
