ریشه شناسی واژه کلشیر kalšēr “خروس” در جنوب غرب ایران
ریشه شناسی واژه کلشیر kalšēr “خروس” در جنوب غرب ایران

      به قلم: منصوربزرگمهر خروس یک واژه ایرانی شمال غربی است یعنی مربوط می شود به زبان ایرانی باستان و میانه ای که سابقاً در آذربایجان، قفقاز و کردستان رواج داشته است، چون در آن ناحیه بسیاری از شین ها š را سین s تلفظ می کرده اند. در نتیجه بجای خروش xurôš، […]

 

 

 

به قلم: منصوربزرگمهر

خروس یک واژه ایرانی شمال غربی است یعنی مربوط می شود به زبان ایرانی باستان و میانه ای که سابقاً در آذربایجان، قفقاز و کردستان رواج داشته است، چون در آن ناحیه بسیاری از شین ها š را سین s تلفظ می کرده اند. در نتیجه بجای خروش xurôš، خروس xurôs تلفظ کرده اند و همین تلفظ شمال غربی به سایر گویشهای ایرانی نیز راه یافته است. در خراسان بدآن خروچ و خروج نیز گفته اند. تلفظ های خروش و خروج و خروچ در شمال شرق بخاطر تبدیل sy ایرانی باستان به š در ایرانی میانه شمال شرقی و جنوبی، از ماده مضارع فعل ایرانی باستان xrausya بمعنی “خروشیدن” مشتق شده اند. اما در ایرانی میانه شمال غرب، تلفظ خروس مستقیماً از واژه ایرانی باستان xrausa بمعنی “خروس، بانگ کننده” مشتق شده است، از هندواروپایی kreu-k بمعنی “بانک برآوردن، خروشیدن”. نگاه کنید به سنسکریت króśa “بانگ، فریاد”.  در زبانهای لری، کردی والی و لکی به خروس می گویند کلشیر kalšēr،  البته سالخوردگان آنرا kəlašēr نیز تلفظ می کنند. بخش نخست آن یعنی kal/kəla  بمعنی “بانگ کننده” مشتق است از ریشه هندواروپایی kel بمعنی “خواندن، صدا کردن، داد زدن، زاریدن”. کل kel در فارسی، شوشتری و دزفولی بمعنای هلهله و kəl در لری فیلی و kall/kel/kil در بختیاری باز بمعنای هلهله از همین ریشه اند. نگاه کنید به بختیاری ha-kil-īl بمعنای “بانگ سک” مشتق از صورت کهنتر hau-kil-bara بمعنی تحت الفظی “هپو یا سگ دارای صدا” و در اصل بمعنای “بانگ هپو” یا “بانگ سگ”. برای هپو بمعنای سگ مقایسه کنید با شوشتری و دزفولی هپو بمعنی سگ.   اما بخش دوم یعنی شیر šēr همان شید šīd فارسی بمعنی “نور، سپیده صبح، سرخی بامداد، سرخ رنگ” که بخاطر تبدیل d به r در لری چنین تلفظ می شود. برای تبدیل d به r در لری نگاه کنید به فارسی جمشید jam-šēd و لری جمشیر jam-šēr از همین ریشه.

در نتیجه کلشیر در لری بمعنی “بانگ کننده در بامداد” است. برای استخراج معنی “بامداد” از واژه شید نگاه کنید به زبان آسی (اُستیایی) æxsed و æxsīd بمعنی “سرخی بامداد، سپیده صبح”، از همین ریشه.  همچنین برای همه عبارت “بانگ کننده در بامداد” نگاه کنید به سنسکریت usā-kala بمعنی “بانگ کننده در سپیده دم” که نام سنسکریت خروس است.